ΘΕΟΔΟΥΛΟΣ ΥΠΕΡ CΩΤΗΡΙΑC ΕΑΥΤΟΥ ΕΔΩΚΕΝ CΙΜΙCΙΟΝ ΕΝ
                                                                              ΧΡΙΣΤΕ ΒΟΗΘΙ ΤΩ ΔΟΥΛΩ CΟΥ ΕΠΙΦΑΝΙ.

                                           ΑΝΤΑΞΙΟC ΥΠΕΡ CΩΤΗΡΙΑC ΕΑΥΤΟΥ ΚΑΙ ΠΑΝΤΟC ΤΟΥ ΟΙΚΟΥ ΑΥΤΟΥ
                                                                                               ΕΔΩΚΕΝ CΙΜCΙΟΝ ΕΝ.  

ΗΛΙΟΔΩΡΟC ΥΠΕΡ CΩΤΗΡΙΑC ΕΑΥΤΟΥ ΕΔΩΚΕΝ CΙΜΙCΙΝ. 

                                                             These are the only Christian inscriptions
                                                         executed in Mosaics preserved to date in Crete

                                                     A. Bandy, The Greek Christian Inscriptions of Crete
                                                                                           

                                                                                Του Μανόλη Αθ. Λουκάκη

Εισαγωγή

    Περί τα 100 μ. ΒΔ. της εκκλησίας της Αναλήψεως του Σωτήρος στο Νησί Ελούντας (ή χερσονήσου Σπιναλόγκας), και περί τα 150 μ. από τον ισθμό, που χωρίζει το Νησί από τη στεριά, στη θέση “Πόρος”, ανατολικά της σημερινής Ελούντας, σώζεται ένα από τα αρχαιότερα και ωραιότερα βυζαντινά μνημεία της περιοχής του Μιραμπέλλου, η παλαιοχριστιανική βασιλική που ανασκάφτηκε στα 1937 και 1960 αντίστοιχα. Πρόκειται για ερείπια βέβαια (φαίνονται μόνο τα θεμέλια) ενός μεγάλου ναού σε ρυθμό τρίκλιτης βασιλικής, του οποίου διακρίνεται το σχήμα και σώζεται μόνο ένα μέρος από το θαυμάσιο ψηφιδωτό δάπεδο με διάφορες επιγραφές δωρητών και απαράμιλλου κάλλους γεωμετρικά σχήματα, που θα τα ζήλευε σήμερα κι ο καλύτερος καλλιτέχνης. Το Δεκέμβριο του 2000, όταν  επισκεφτήκαμε το ναό μαζί με τους Ε. Γ. Σφυράκη, Κ. Ε. Μαυρικάκη και Ε. Ν. Ζερβό, διαπιστώσαμε την ανάγκη κατασκευής ενός στεγάστρου από την αρχαιολογική υπηρεσία για πληρέστερη προστασία του μνημείου. Η διαπίστωσή μας αυτή εκφράστηκε στη συνέχεια σ' ένα μικρό άρθρο μου “Η Αρχαιοχριστιανική Βασιλική στο Νησί Ελούντας”, στην τοπική εφημερίδα Μιραμπέλλο, που εξέδιδε τότε ο κ. Ε. Ν. Ζερβός . Εκτός από τα τυπογραφικά λάθη και παραλείψεις, το εν λόγω άρθρο υστερούσε σε πολλά στοιχεία, τα οποία μου ήταν τότε δύσκολο να βρω. Ούτε όμως τώρα έχω την αίσθηση μιας ολοκληρωμένης εργασίας, δεδομένου ότι το θέμα είναι ακανθώδες και υπάρχουν πλείστα σκοτεινά σημεία. Γιαυτό και απαιτείται πολλή προσοχή. Κατέγραψα ωστόσο τότε δύο πολύτιμες μαρτυρίες από ντόπιους κατοίκους της Ελούντας σχετικά με την υπάρχουσα προφορική παράδοση για την ονομασία του ναού, καθώς και την ύπαρξη μαρμάρινης κολυμπήθρας, η οποία εξαφανίστηκε στα χρόνια της κατοχής…Σ' αυτές καθώς και σε άλλα ιστορικά στοιχεία για το ναό θα αναφερθούμε στη συνέχεια. Και φυσικά, η ανάγκη προστασίας του μνημείου υφίσταται ακόμη.

Τμήμα του μωσαϊκού δαπέδου της βασιλικής Ελούντας

Οι ανασκαφές και η εκκλησία

    Η ιστορία ανακάλυψης του ναού (και του ψηφιδωτού) κατά τις μέχρι σήμερα γνωστές μαρτυρίες χωρίζεται σε 4 στάδια:
1.  Το πρώτο αρχίζει στα 1897-98, όταν οι Γαλλικές ναυτικές δυνάμεις κατοχής απέκοψαν τον ισθμό. Η μαρτυρία αυτή δεν επιβεβαιώνεται (σκόπιμα άραγε;) στο επίσημο έγγραφο της Υπηρεσίας Αρχείου του Γαλλικού Πολεμικού Ναυτικού, όπως υποστήριξε σε πρόσφατη μελέτη του για το Κανάλι του Πόρου ο δικηγόρος Π. Ασανάκης.  Στο περιοδικό όμως Ελούντα ο κ. Μ. Μακράκης παραθέτει αξιόλογη μαρτυρία από το αρχείο του Κων/νου Μαυρικάκη (1888-1967), εμπόρου κατοίκου Ελούντας, σύμφωνα με την οποία «το μωσαϊκό με τα δελφίνια του πρωτοχριστιανικού ναού στο Κανάλι ανακαλύφθηκε από τους Γάλλους, οι οποίοι μάλιστα πανηγύρισαν την ανακάλυψη με 21 κανονιοβολισμούς». Δε γνωρίζουμε βέβαια ακριβώς για ποιους λόγους οι Γάλλοι ναύτες επιδόθηκαν στην ανασκαφή της εκκλησίας. Είναι γνωστό όμως ότι στα 1898 έγιναν μερικές έρευνες  στην Ολούντα από την εν Αθήναις Γαλλική Σχολή, οι οποίες μεταξύ άλλων έφεραν στο φως επιγραφές πιστοποιούσες την ύπαρξη ναού του Ασκληπιού. Αυτό μας κάνει να υποθέσουμε ότι η αιτία της πρώτης αυτής ανακάλυψης του ναού ήταν η επισήμανση ερειπίων αρχαίου χριστιανικού ναού, τα αρχαιολογικά αντικείμενα και αρχιτεκτονικά μέλη του οποίου ήταν διάσπαρτα στο έδαφος και πιθανώς μικρό μέρος του όλου ναού (κυρίως ο βόρειος τοίχος και η αψίδα), που ήταν ακόμη στη θέση του, όπως θα δούμε σε λίγο και όχι κάποιο υπερφυσικό σημείο. Τότε πρωτοήλθε στο φως μέρος του δαπέδου του ναού και του ψηφιδωτού, που ανήκε στο μεσαίο κλίτος .
2.  Το ότι οι Γάλλοι απεκάλυψαν το δάπεδο αναφέρεται και από το φιλόλογο και αρχαιολόγο Στ. Ξανθουδίδη (1864-1928). Αυτός στα 1916 επισκέφτηκε την περιοχή, μελέτησε, αντέγραψε και δημοσίευσε τις επιγραφές , χωρίς όμως να παράσχει εικόνες των ψηφιδωτών παραστάσεων. Γράφει χαρακτηριστικά: «Οι Γάλλοι ναύται…απεκάλυψαν το δάπεδον βυζαντιακής εκκλησίας φέρον ψηφιακήν διακόσμησιν εκ κύκλων, τετραγώνων και άλλων γεωμετρικών θεμάτων και ιχθύων. Μεταξύ τούτων έχει και ψηφιδωτάς επιγραφάς αναγραφούσας δωρητάς του ναού…». Ο Ξανθουδίδης μάλιστα σημειώνει ότι «κατά την εργασίαν ταύτην (δηλ. της διανοίξεως της διώρυγος), οι Γάλλοι εύρον εκ της μετακινήσεως και χρησιμοποιήσεως αρχαίου υλικού οικοδομίας έξ  (6) αρχαίας επιγραφάς ελληνικάς, άς και απέστειλαν εις Γαλλίαν»!
3. Στις 8 Ιουλίου 1937, άρχισαν συστηματικές ανασκαφές της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών, που συνεχίστηκαν και τον Αύγουστο του ίδιου έτους, τις οποίες διηύθυνε ο Γάλλος αρχαιολόγος καθηγητής Ηenri Van Effenterre μαζί με τον Busk, υπό την εποπτεία του έλληνα καθηγητή Μανόλη Μαυροειδή. Στην αψίδα της εκκλησίας ο Η. Van Effenterre βρήκε εντοιχισμένη σε δύο συναρμοζόμενα τεμάχια επιγραφή, περιέχουσα 15 μόνο στίχους και τούτους κολοβούς, η οποία αναφερόταν στο τέλος συνθήκης συμμαχίας μεταξύ Ολουντίων και Ροδίων που έγινε γύρω στα 201-200 π. Χ. και την οποία δημοσίευσε το 1948 στο αξιόλογο βιβλίο του La Crete et le monde  Grec.
4.  Μετά τα πολεμικά γεγονότα 1940 - 1945, τα οποία καθώς φαίνεται δεν άφησαν με τη σειρά τους ανεπηρέαστη την περιοχή, οι ανασκαφές συνεχίστηκαν το 1960 από την Αρχαιολογική Εταιρεία με εποπτεύοντα τον διάσημο Έλληνα αρχαιολόγο καθηγητή Αναστάσιο Κ. Ορλάνδο (1887-1979), με τη συνεργασία του τότε επιμελητή βυζαντινών αρχαιοτήτων Κρήτης Μύρωνα Μιχαηλίδη, προς καθορισμό του σχεδίου και των λεπτομερειών της βασιλικής, η οποία εν τω μεταξύ είχε καταχωστεί στο έδαφος. Ο Ορλάνδος βέβαια είχε και παλαιότερα επισκεφτεί το ναό στα 1955, όπως αναφέρει ο ίδιος, προφανώς για να αρχίσει τότε την ανασκαφή. Διαπίστωσε όμως ότι: «το δάπεδον απετέλει το μέσον κλίτος της παλαιοχριστιανικής βασιλικής, της οποίας τα υπόλοιπα μέρη ήταν κατακεχωσμένα. Επειδή δε προς ανασκαφήν των απητείτο απαλλοτρίωσις των κτημάτων, ανέβαλον την ανασκαφήν μέχρις ότου συντελεσθή η απαλλοτρίωσις, περιορίσθην δε μόνον εις την μελέτην του πάλαι αποκαλυφθέντος ψηφιδωτού».  Κατά την ανασκαφή στα 1960 ο Ορλάνδος ανακάλυψε “τεμάχιον κολοβής προς τα κάτω επιγραφής (διαστάσεων 0.485×0.51×0.135), εντοιχισμένης εις τον βόρειον τοίχον της εκκλησίας, χαραγμένης δ' ως και το πρώτον επί φαιού ασβεστολίθου (σιδερόπετρας)” και η οποία ανήκε στην παραπάνω συμμαχία Ολουντίων – Ροδίων και η οποία θεωρείται ως το σημαντικότερο εύρημα εντός του ναού. Από τα παραπάνω συμπεραίνεται ότι κάποιο μέρος της αψίδας καθώς και του βόρειου τοίχου του ναού στέκονταν ακόμη στη θέση τους.

Χρονολογία και Αρχιτεκτονική του ναού

    Κατά τον H. V. Effenterre ο ναός κατατάσσεται στον 5ο αιώνα, ενώ κατ' άλλους –  ίσως βάσει των κινητών ευρημάτων και δη θραυσμάτων μαρμάρινης τράπεζας μαρτύρων ή αγαπών – ακόμη πιο νωρίς, στον 4ο. Ο αρχαιολόγος Εμμ. Μπορμπουδάκης τον ανάγει στο 2ο  μισό του 5ου αιώνα. Η μαρτυρία του Ε. Μπορμπουδάκη είναι συγκλονιστική: “Τρίκλιτη Βασιλική με ημικυκλική αψίδα και νάρθηκα από την πρωτοχριστιανική εποχή. Το Μωσαϊκό δάπεδο με τις φιγούρες και τα γεωμετρικά μοτίβα, ανήκουν στα καλύτερα πρωτοχριστιανικά δείγματα της Κρήτης”. Ο δε καθηγητής Κ. Καλοκύρης τον συγκαταλέγει μεταξύ των σπουδαιοτέρων βασιλικών ολόκληρου του χριστιανικού κόσμου. Και πραγματικά ο αιώνας αυτός, όπως σημειώνει ο Δ. Τσουγκαράκης, «υπήρξε για την Κρήτη ο αιώνας του πλήρους θριάμβου του χριστιανισμού σε ολόκληρο τον πληθυσμό. Απτό αποτέλεσμα αυτού του γεγονότος αποτελούν οι χριστιανικές βασιλικές που χτίστηκαν από τη μιάν άκρη του νησιού στην άλλη κατά τη διάρκεια του αιώνα αυτού και του επόμενου». Από τον κ. Ν. Ψιλλάκη αναφέρεται ότι «σ' ολόκληρο το νησί έχουν εντοπισθεί τα λείψανα πάνω από 70 παλαιοχριστιανικών βασιλικών».
    Μια σημαντική μελέτη του εν λόγω ναού έκανε ο ιερέας Μιχ. Πατεράκης, θεολόγος καθηγητής εκ Φουρνής Μιραμπέλλου, ο οποίος και πιστεύει ότι έχει οικοδομηθεί πάνω στα ερείπια ρωμαϊκού ναού. Ο π. Μιχάλης μάλιστα, ως σπουδαίος καλλιτέχνης, φιλοτέχνησε – πάντα καθ' υπόθεση βέβαια – σχέδια του εξωτερικού και εσωτερικού του ναού.  Άλλη θαυμάσια μελέτη έγινε πρόσφατα από τον κ. Γεώργιο Πρατσίνη εκ Φουρνής Μεραμπέλλου: “Το ψηφιδωτό της Παλαιοχριστιανικής εκκλησίας στον Πόρο της Ελούντας”, την οποία δημοσίευσε στην εφημερίδα Ανατολή.
        Η βασιλική της αρχαίας Ολούντος (όπως και όλες οι άλλες της Κρήτης), ανήκε στον τύπο της λεγόμενης ελληνιστικής βασιλικής, με ορθογώνια κάτοψη και ξύλινη στέγη και υπερυψωμένο το μεσαίο κλίτος. Ο τύπος αυτός είχε διαδοθεί ευρύτατα κατά τον 4ο και 5ο αι. από την Ισπανία μέχρι και τη Μεσοποταμία, ενώ στον 6ο αντικαταστάθηκε προοδευτικά από τα τρουλαία οικοδομήματα. Χωριζόταν με κιονοστοιχίες σε τρία κλίτη και εσωτερικά με εγκάρσιο τοίχο σε κυρίως ναό και νάρθηκα. Το μεσαίο κλίτος ήταν ψηλότερο από τα άλλα δύο, οι δε κίονες, πέτρινοι λαξευμένοι συνήθως λόγω της πληθώρας της μαύρης πέτρας στην περιοχή, “διήκουν” από του ανατολικού τοίχου μέχρι του δυτικού. Δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε, γράφει ο π. Πατεράκης, αν οι κίονες αυτοί της παλαιοχριστιανικής εκκλησίας ήταν μαρμάρινοι ή από λαξευμένη πέτρα. Ούτε αν τα κενά των κιόνων στο πάνω μέρος είχαν γεφυρωθεί με τόξα – κάτι που σπανίζει – να έχουν δηλ. ευθύγραμμα επιστύλια. Κατά τον ίδιο λόγο δε γνωρίζουμε αν ο ναός διέθετε κάποιο υπερώο ή γυναικωνίτη, ή κλιμακοστάσιο. Σχηματίζουμε λοιπόν την εντύπωση ότι και οι τοίχοι του κτίσματος αυτού πρέπει να είχαν καλυφθεί από ορθομαρμαρώσεις, τα δε παράθυρα στα κλίτη ήταν δίλοβα ή τρίλοβα, χωρίς να μπορούμε να γνωρίζουμε ακριβώς.

Οι διαστάσεις της εκκλησίας.

    Όπως αναφέρεται στο Έργο της Αρχαιολογικής Εταιρίας του 1960, το ολικό πλάτος του ναού ήταν 17.10 μ. και το μήκος 34.90 μ. Κατέληγε στ' ανατολικά σε υπερυψωμένη ημικυκλική αψίδα ιερού, διαμέτρου 6.12 μ. Ο ναός ήταν εστραμμένος προς την ανατολή. Εσωτερικά χωριζόταν με δύο κιονοστοιχίες σε τρία κλίτη, και με εγκάρσιο τοίχο στον κυρίως ναό και το νάρθηκα. Το μεσαίο κλίτος είχε πλάτος 7.60 μ. και τα άκρα 4.12 μ. το βόρειο και 3.27 το νότιο. Ο ισοπλατής προς τον κυρίως ναό νάρθηκας, είχε πλάτος 3.64 μ. Η ανασκαφή επιβεβαίωσε την υπόθεση του Ορλάνδου ότι το ψηφιδωτό δάπεδο που βρέθηκε στα 1937 ανήκε στο μεσαίο κλίτος και μάλιστα στο δυτικότατό του τμήμα, δηλ. το αμέσως μετά τον νάρθηκα. Η εύρεση τμημάτων του ψηφιδωτού κοντά στο νότιο άκρο της αψίδας του ιερού, απέδειξε ότι ολόκληρο το δάπεδο του μεσαίου κλίτους μάλλον καλυπτόταν από ψηφιδωτό. Απεναντίας τα άκρα κλίτη ήταν στρωμένα με λίθινες πλάκες, ακανόνιστου σχήματος. Προς ΝΔ του νάρθηκα ανακαλύφτηκαν και τα θεμέλια κάποιων προσκτισμάτων, αγνώστου προορισμού. Προς το βορρά επίσης ανακαλύφτηκε τοίχος που οδηγούσε παράλληλα προς τη βόρεια πλευρά της βασιλικής.

Λεπτομέρεια από το μωσαϊκό

Τα κινητά ευρήματα

    Στον ίδιο χώρο της εκκλησίας βρέθηκαν κατά την ανασκαφή του 1960 και τα εξής ευρήματα: 1. Δύο λίθινα θωράκια ορθογωνίου σχήματος, κοσμούμενα με ανάγλυφο σταυρό. 2. Θραύσμα από μαρμάρινο θωράκιο που έφερε ανάγλυφο το χρίσμα εντός κύκλου. 3. Θραύσμα μαρμάρινου θωρακίου, φέροντος ανάγλυφους ομόλογους ρόμβους με κισσόφυλλα. 4. Μαρμάρινος ημικιονίσκος μ.σ. ύψους 0.545 φέρων εγχάρακτον σταυρό, που προέρχεται πιθανώς από χώρισμα παραθύρου. 5. Μαρμάρινος λοξότμητος κοσμήτης με χαραγμένα φύλλα ακάνθας. 6. μικρά τεμάχια κορινθιακού κιονόκρανου κάτω από τον άβακα των οποίων διατηρούνται φύλλα πριονωτής ακάνθου. 7. Τεμάχιο κορμού μαρμάρινου κίονα μ.σ.μ. 0.98 μ. και διαμέτρου περίπου 0.40 μ. 8. Μαρμάρινη ραβδωτή βάση περιρραντηρίου, ύψ. 0.605, φέρουσα στην πάνω επιφάνεια ορθογώνιο τόρμο για στερέωση. 9. Λεκάνη αγιασμού, 
 της οποίας βρέθηκαν τεμάχια με λαβές εν είδει ώτων. 10. Θραύσματα μαρμάρινης τράπεζας μαρτύρων ή αγαπών και 11. Κυματιοφόρο χείλος Αγ. Τράπεζας. Σ' αυτά πρέπει να προσθέσουμε και την πλάκα επιγραφής των ελληνιστικών χρόνων, διαστάσεων 0.485×0.51×0.135 πάνω στην οποία χαράχτηκε η συνθήκη συμμαχίας Ολουντίων – Ροδίων, που αναφέρθηκε αρχικά. Βρέθηκε ακόμη και θραύσμα επιγραφής ρωμαϊκών χρόνων. Και οι δύο αυτές επιγραφές μαζί με τα μικρότερα αρχιτεκτονικά διακοσμητικά μέλη της βασιλικής μεταφέρθηκαν στο μουσείο Αγ. Νικολάου.

Το μωσαϊκό δάπεδο

     Αδιάψευστος μάρτυρας της πολυτελούς και λαμπρής αυτής βασιλικής είναι το ψηφιδωτό δάπεδο, που ανήκε στο μεσαίο κλίτος και μάλιστα στο δυτικότατο τμήμα του, δηλ. αμέσως μετά το νάρθηκα. Αν και τα διάχωρα δεν είναι συντεθειμένα σε οργανική σχέση μεταξύ τους ως παρατηρεί ο Ορλάνδος, πραγματικά ολόκληρος ο ναός προδίδει μια εκλεπτυσμένη ευαισθησία και προϋποθέτει μια εύπορη κοινότητα-ενορία. Πρόκειται για πραγματικό αριστούργημα, όπως αναφέρει ο Γ. Πρατσίνης, στην προσπάθεια εξέτασης του τρόπου αποκαταστάσεως του, δηλ. πώς θα ήταν το ψηφιδωτό πριν καταστραφεί: “Τελικά όταν τελείωσε η προσπάθειά μου, γράφει, έκπληκτος έβλεπα ότι επρόκειτο για πραγματικό αριστούργημα…γιατί εκτός από τη συνολική ομορφιά του ανακάλυπτα ότι ο μάστορας ή οι μάστορες που το έφτιαξαν ήσαν πραγματικά τεχνίτες, μορφωμένοι, γνώστες όχι μόνο της αρμονίας που χρειάζεται το σχέδιο, της συμμετρίας και των αναλογιών των παραστάσεων, των χρωμάτων και των μεγεθών, αλλά και του περιβάλλοντος, φυτικού και ζωικού βασιλείου, χωρίς να παραλείπομε και τον άψογο γεωμετρικό διάκοσμο σε εκατοντάδες γεωμετρικά σχέδια και μοτίβα. Και προπάντων έχοντας μεγάλη καλλιτεχνική διαίσθηση φρόντισαν να προσαρμόσουν τη δημιουργία τους κατά σημαντικό μέρος στο θαλασσινό περίγυρο…Και αυτά φυσικά δεν μπορούσαν να σχεδιαστούν, να αποτυπωθούν, να δημιουργηθούν, παρά μόνο από τεχνίτες μεγάλης πείρας, μόρφωσης, με πλήρη γνώση της ανάλογης τεχνικής αλλά και της φυσικής ιστορίας ”. Ιστορικά είναι πάντως γνωστό ότι η αρχαία Ολούς είχε όλα τα χαρακτηριστικά μιας ανεπτυγμένης πολιτείας, όπως φαίνεται από τους ναούς της Βριτόμαρτιδος και του Ταλαίου Διός, τους ελληνικούς και ελληνιστικούς τάφους που ανασκάφτηκαν, καθώς και τα λιμάνια και ορμητήρια που διέθετε. Είναι ακόμη γνωστό ότι ήταν ανάμεσα στις κρητικές πόλεις που είχαν κάνει νομισματοκοπές ως τον 1ο αι π. Χ.
    Τα ψηφιδωτά αποτελούν τη σπουδαιότερη έκφραση του πνεύματος της βυζαντινής τέχνης. Τα δάπεδα των εκκλησιών «είχαν περιορισμένα θέματα, γιατί αποφεύγονταν για ευνόητους λόγους, ιερές σκηνές από τα Ευαγγέλια. Δεν ήταν σωστό να πατούν οι άνθρωποι πάνω σε άγια πρόσωπα και πράγματα. Έτσι η θεματολογία ήταν είτε καθαρά διακοσμητική – κυρίως γεωμετρικά σχέδια σε μεγάλη ποικιλία – είτε παρμένη από την αρχαιότητα» . Γι αυτό όπως φαίνεται και εδώ, τα δεσπόζοντα θέματα έχουν διακοσμητικό χαραχτήρα και διακρίνονται σε: α) γεωμετρικά, δηλ. συμπλεκόμενοι κύκλοι, τρίγωνα, ζατρίκια, ρόμβοι, φολίδες, ρόδακες κ ά. β) φυτικά, ήτοι άνθη, κρίνα, κληματίδες με ή χωρίς σταφύλια, αγκινάρες, κυματοειδείς βλαστοί κλπ. γ) Μικρά και μεγάλα ψάρια. δ) Διάφορα πτηνά (κυρίως παγώνι και άλλα μικρότερα). Κατά τη μαρτυρία του Ορλάνδου, ένα τουλάχιστο διάχωρο εκοσμείτο και διά πτηνών μεταξύ κληματίδων, ήτοι παγωνιού του οποίου σώζεται μόνον η ουρά, κι ένα μικρότερο πτηνό που πατάει στο έδαφος. Ωστόσο, αυτού του τύπου τα μωσαϊκά δάπεδα «ήταν ουσιαστικά ένα είδος άφθαρτου τάπητα, προορισμένου να διαρκέσει αιώνια», πράγμα που φαίνεται και στην βασιλική μας και σε άλλες περιοχές. Όλα αυτά τα θέματα θεωρούνταν σύμβολα με χριστιανική σημασία, ενταγμένα στην εσχατολογική προοπτική του χριστιανικού ναού.
     Στη μέση του ψηφιδωτού κυριαρχούν τρεις ομόκεντροι κύκλοι. Σαν σχήμα γεωμετρικό, ο κύκλος ήδη από τα αρχαία χρόνια συμβολίζει την αιωνιότητα – δεν έχει ούτε αρχή ούτε τέλος. Ο μικρότερος κύκλος έχει γύρω του κλήματα και φύλλα αμπελιού. Πρόκειται για το συμβολισμό του Χριστού και της Θ. Ευχαριστίας. “Εγώ ειμι η άμπελος η αληθινή ” (Ιωάν. 15,1). Η κληματαριά, σύμβολο της ζωής και της αθανασίας είχε σημαντικότατη απήχηση ανάμεσα στους χριστιανούς, όπως φαίνεται και σε δάπεδα άλλων εκκλησιών. Προς το τέλος του ψηφιδωτού, υπάρχουν δύο στήλες με παραστάσεις από δελφίνια και άλλα μικρότερα ψάρια. Μάλλον πρόκειται για το σύμβολο του Χριστού ως ΙΧΘΥΣ (Ιησούς Χριστός Θεού Υιός Σωτήρ). Εδώ προτιμάται το δελφίνι, γνωστό για την κοινωνικότητα, την υψηλή νοημοσύνη και τα φιλικά του αισθήματα προς τον άνθρωπο, αλλά και της ιδιότητάς του να κοινωνεί παράλληλα ενός άλλου κόσμου. Το παγώνι, τέλος, σύμβολο του παραδείσου, αλλά και της ανθρώπινης περιπέτειας .  
    Σύμφωνα δε με τον επικρατούντα τότε ρυθμό, δινόταν έτσι έμφαση στον εσωτερικό χώρο, ο οποίος δεν αφοριζόταν από συμπαγείς υλικούς τοίχους αλλά από τοίχους διάτρητους από μια σειρά παραθύρων, που τα κοσμούσαν διαρθρωμένες επιφάνειες, διευκολύνοντας το παιγνίδισμα των φωτοσκιάσεων, καθώς και από μια σειρά κιόνων, που εναλλάσσονταν καμιά φορά με πεσσούς σε ένα ρυθμό αντίστοιχο με την επισημότητα της λειτουργίας. Όλα αυτά σημαίνουν ότι ο χριστιανικός ναός είναι εκκλησία, δηλ. ένας χώρος όπου ο ουρανός ενώνεται με τη γη και όπου ο επουράνιος Θεός οικεί και εμπεριπατεί, κατά τον Πατριάρχη Γερμανό ΚΠόλεως . Η ψυχή καταλαμβάνεται από αυτό το αίσθημα του επουράνιου χώρου. Οι πιστοί προσέρχονται όχι για να παραμείνουν απέξω θεατές, αλλά να λειτουργηθούν μέσα στο ναό. Αυτό ακριβώς εκφράζει ο ύμνος που ψάλλεται συχνά στην εκκλησία “εν τω ναώ εστώτες της δόξης σου, εν ουρανώ εστάναι νομίζομεν”. Εδώ βέβαια δεν είναι δυνατό να παραθέσουμε περισσότερα στοιχεία λόγω ελλείψεως χώρου, ούτε και να κάνουμε αναφορές σε παρόμοιες βασιλικές της Κρήτης.

Συνέχεια